صنعت نسوز در ایران

بررسی وضعیت صنعت نسوز در ایران؛ از فرصت ها تا چالش ها

صنعت نسوز در ایران، جزو صنایعی که است که طی سه دهه گذشته به خوبی و همپای با صنایع مادر که به این صنعت نیاز دارند، قادر به رشد شده است. ۶۱ واحد تولیدی در صنعت نسوز در ایران مشغول به تولید هستند که ۵۰ درصد تولید کشور در انحصار ۷ تا ۸ شرکت قرار دارد. ظرفیت نسوز در ایران به ۶۰۰ هزار تن در سال می‌رسد، در حالی که مصرف نسوز در کشور به حدود ۴۱۰ هزار تن می‌رسد. 

صنایعی که به نسوز نیاز دارند

صنعت نسوز با سه حوزه مهم در ارتباط است و مصرف‌کنندگان اصلی این صنعت، صنایعی همچون فولاد، سیمان و شیشه است، ولی در حقیقت نیروی محرکه صنعت نسوز در ایران، صنعت فولاد است که پس از آن صنایع سیمان و شیشه قرار دارند. بنابراین بررسی وضعیت این صنایع در سطح داخلی می‌تواند برای این صنعت راهبردی، بسیار راهگشا به شمار آید. 

60 درصد فروش محصولات نسوز در ایران و جهان، به صنعت فولادسازی، حدود 25 درصد به صنعت سیمان و مابقی به سایر صنایع اختصاص دارد. همان‌گونه که عنوان شد، صنعت فولاد، سیمان و شیشه‌سازی در کشور به ترتیب در رشد صنعت دیرگداز در کشور نقش داشته اند که در ادامه به صورت جداگانه به این صنایع خواهیم پرداخت.

- فولاد

برای تولید هر تن فولاد به صورت متوسط 10 تا 20 کیلوگرم نسوز استفاده می شود، به عبارت دیگر، برای تولید 27 میلیون تن فولاد در کشور، به بیش از 400 هزار تن نسوز نیاز است و این نشان‌ دهنده نقش نسوز در صنعت فولاد است.

در سال های اخیر، زنجیره فولاد در ایران به سرعت رشد کرده و به ظرفیت ۳۳ میلیون تن در سال رسیده است. در چشم انداز افق سال ۱۴۰۴ تولید فولاد کشور باید به ۵۵ میلیون تن برسد. بنابراین صنعت فولاد در ایران، رتبه نخست در زمینه مصرف نسوز را به خود اختصاص داده است. 

- سیمان

صنعت سیمان به ‌خوبی صنعت فولاد در کشور از رشد قابل توجهی برخوردار نبوده است. البته ابتدا این صنعت با سرعت بالایی رشد، ولی در سال ۲۰۱۲ میلادی (۱۳۹۱) این رشد کاهش یافت، به گونه‌ای ‌که در این فاصله زمانی حدود ۲۵ درصد از تولید سیمان کشور را از دست داد، یعنی هر سال به صورت متوسط حدود ۹ درصد از تولید سیمان کشور کاهش یافته است. هرچند صنعت سیمان، همپای صنعت فولاد در مصرف دیرگداز نیست، اما در رده دوم در مصرف نسوز قرار دارد. 

- شیشه سازی

یکی از صنایعی که در سال‌های اخیر در کشور با رشد قابل توجهی همراه بوده، صنعت شیشه سازی است. این صنعت قادر شده با اتکا به توانمندهای داخلی، تقاضا داخل را پوشش دهد و در کنار آن درآمد صادراتی نیز برای کشور به ارمغان آورد. بررسی‌ها نشان می‌دهد اوایل انقلاب حدود ۷۰ درصد نیاز داخل از طریق واردات تامین می‌شد، ولی در یک دهه گذشته صنعت شیشه‌سازی ایران به ایستگاه خودکفایی رسیده و حتی جزو صادرکننده‌های بزرگ به کشورهای همسایه و حتی دنیا محسوب می‌شود. 

واحدهای شیشه‌سازی در کشور که طی چند دهه گذشته رشد قابل توجهی داشته، نیاز به خوراک نسوز دارند که بخش اعظمی از آن را از داخل تامین می‌کنند. 

صادرات نسوز در ایران

در حال حاضر، محصولات نسوز ایران به کشورهایCIS  (کشورهای روسیه، اکراین و بلاروس)، عراق، افغانستان، کویت و... صادر می‌شود. از آنجا که محصولات دیرگداز جزو کالاهایی به شمار می‌رود که از لحاظ وزن سنگین است، صادرات آن به کشورهایی با مسافت‌های دور، دارای توجیه اقتصادی نیست.  

چالش‌های صنعت نسوز در ایران

- با توجه به شاخصه‌هایی که در صنعت نسوز بیان شد، یکی از چالش‌های اصلی تعدد واحدهای موجود در کشور است. براساس مطالعات، ۵۵ درصد از تولید نسوزها در ۸ واحد تولید می شود که در مقابل بسیاری از واحدها ظرفیت بسیار پایینی دارند که تولید برای آنها به صرفه نخواهد بود.

- دومین چالش صنعت نسوز، عدم توازن در تولید و مصرف است. به‌دلیل نبود تعادل بین عرضه و تقاضا رقابت شدیدی بین شرکت‌ها ایجاد شده که این رقابت نه از نوع کیفیت، بلکه از نوع نرخ است. 

- چالش دیگر صنعت نسوز، سوددهی بسیار پایین آن است. سوددهی در این صنعت کمتر از ۱۰ درصد است و این موضوع سبب شده که واحدها برای سرمایه‌گذاری در آینده و بروز کردن تجهیزاتشان با مشکل رو‌برو شوند. 

- چالش دیگر صنعت نسوز مواد اولیه است، به غیر از آلومینوسلیکا و مقداری منیزیت در سایر مواد اولیه چه در بوکسیت و چه در آلومینا و ... کشور باکمبود روبه‌رو است. بنابراین باید برای چشم‌انداز این صنعت باید به ‌دنبال منابع مطمئنی بود که در کشور وجود دارد. 

- چالش دیگر صنعت نسوز در ایران، موضوع بهره‌وری است. یکی از مشکلات این صنعت به ماشین‌آلات خارج از رده‌ای بازمی‌گردد که در کارخانه‌ها مشغول به کار هستند که امکان تولید مناسب و کیفی برای مجموعه‌ها را ندارند. موضوع دیگر پایین‌بودن بهره‌وری نیروی انسانی است. در برخی کارخانه‌ها تولید به ازای یک نفر حدود ۱۷۰ تن است، اما به صورت متوسط در کشور به ازای هر نفر این آمار به ۸۵ تن می‌رسد که با میانگین‌های کشورهای توسعه ‌یافته فاصله دارد، چراکه در این کشورها میانگین تولید به ۲۲۰ تا ۲۵۰ تن به ازای هر نفر می‌رسد. اگرچه نیروی انسانی ارزان یکی از نقاط قوت کشور است، ولی با این میزان پایین از بهره‌وری، نیروی انسانی دیگر چندان هم ارزان نیست. 

- چالش دیگر صنعت نسوز در ایران، بالا بودن مصرف انرژی در کشور است. میزان انرژی که در صنعت نسوز مصرف می‌شود، حدود دو برابر میانگین جهانی است و اگر مصرف انرژی ارزان دوبرابر شود، دیگر قیمت تمام شده نسوز ارزان نخواهد بود. 

- بحث نوآوری، فناوری و تحقیقات در این صنعت نسوز مهم به شمار می رود، البته در جهان تحقیق و توسعه سرمایه‌گذاری کمتری در این صنعت انجام شده و تنها کشوری که تحقیقاتی در این صنعت انجام داده، کشور چین است؛ این درحالی است ‌که نیازهای مشتریان و نوع تغییر در مواد مصرفی مواردی است که باید درباره آن تحقیق و مطالعه کرد، زیرا جهان به سمت تولید نسوزهای خاص پیش رفته و این نسبت ۴۰ به ۶۰ است؛ یعنی ۴۰درصد تولید معمولی و ۶۰ درصد تولید ویژه دارند، این در حالی است که در کشور ما بیشتر تولیدکنندگان به سمت تولید نسوزهای شکل‌دار (معمولی) پیش رفته‌اند.